Στην 53η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης, στη μεγαλύτερη έκθεση βιβλίου στον κόσμο, αυτή τη χρονιά η τιμώμενη χώρα είναι η Ελλάδα.

Η απόφαση της Έκθεσης να φιλοξενήσει το 2001 την Ελλάδα ως τιμώμενη χώρα -καρπός των συντονισμένων προσπαθειών των Ελλήνων εκδοτών, του Υπουργείου Πολιτισμού και του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου - είναι βεβαίως μια αναγνώριση της συμβολής του ελληνικού πολιτισμού στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πνεύματος και του δυτικού πολιτισμού. Είναι συνάμα η υποδοχή της Ελλάδας του σήμερα, μιας χώρας η οποία αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς, είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της ζώνης ευρώ και συμμετέχει ενεργά στις διεθνείς εξελίξεις. Αλλά είναι επίσης η αναγνώριση του δυναμισμού της ελληνικής εκδοτικής παραγωγής και της όλο και πιο έντονης συμμετοχής των Ελλήνων εκδοτών στην ευρωπαϊκή αγορά του βιβλίου.


Η ελληνική αγορά του βιβλίου
Κατά την τελευταία δεκαετία, η αγορά του βιβλίου στην Ελλάδα αναπτύχθηκε γρήγορα και σήμερα στηρίζεται σε ένα πυκνό πλέγμα εκδοτικών και βιβλιοπωλικών επιχειρήσεων οι οποίες εκσυγχρονίζονται, εξειδικεύονται και ενισχύουν τη θέση τους. Όλοι οι δείκτες το αποδεικνύουν. Το οικονομικό της μέγεθός σε σταθερές τιμές έχει περίπου τριπλασιαστεί, ο αριθμός των τίτλων που εκδίδονται κάθε χρόνο έχει υπερδιπλασιαστεί και έφτασε τον περασμένο χρόνο τις 6.500 χιλιάδες νέα βιβλία. Το αναγνωστικό κοινό έχει αυξηθεί σημαντικά και αυτό επιβεβαιώνεται από τις κυκλοφορίες των βιβλίων. Πολλά ξένα βιβλία μεταφράζονται αμέσως και κυκλοφορούν στην Ελλάδα σχεδόν ταυτόχρονα με την πρώτη έκδοσή τους στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές γλώσσες. Παράλληλα, η μετάφραση ελληνικών βιβλίων σε ξένες γλώσσες γνωρίζει τα τελευταία χρόνια μια ανάλογη ανάπτυξη που προδιαγράφει ένα ευοίωνο μέλλον. Αυτά τα μεγέθη φανερώνουν την ευρωστία της αναπτυσσόμενης ελληνικής αγοράς και διασφαλίζουν τις προϋποθέσεις για μια πιο ενεργό συμμετοχή της στις ευρωπαϊκές αγορές.


Μια μεγάλη ευκαιρία και ένα δύσκολο εγχείρημα
Ο θεσμός της τιμώμενης χώρας έχει δημιουργήσει ήδη τη δική του παράδοση. Η τιμώμενη χώρα παρουσιάζει ένα σύνολο εκδηλώσεων που συμπληρώνουν το εμπορικό μέρος της Έκθεσης και προσελκύουν το ενδιαφέρον του κοινού και των μέσων επικοινωνίας, ιδίως των γερμανικών. Μέσα από τις εκδηλώσεις που διοργανώνει και τους συγγραφείς που παρουσιάζει, κάθε χώρα θέλει να προβάλει μια σύγχρονη εικόνα της πολιτιστικής της πραγματικότητας και να διεκδικήσει τη θέση που της ανήκει στη διεθνή αγορά του βιβλίου. Η Έκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης, συνεπώς, είναι μια ευκαιρία να προβληθεί η σύγχρονη Ελλάδα όπως αναδύεται κυρίως μέσα από τα βιβλία, αλλά και τις άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις: τις εκθέσεις, τη μουσική, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τα συνέδρια και τις συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης.

Το εγχείρημα δεν είναι εύκολο. Είναι η πρώτη φορά που η χώρα μας αναλαμβάνει μια τόσο σημαντική προσπάθεια προώθησης του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό. Η Οργανωτική Επιτροπή "Φραγκφούρτη 2001", το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, οι Έλληνες εκδότες, είχαν να αντιμετωπίσουν τρεις διαφορετικής τάξης προκλήσεις.

Κατ' αρχάς έπρεπε να οργανώσουν, να συντονίσουν και να διεκπεραιώσουν αυτό το δύσκολο έργο που απαιτεί τη συνεργασία και τη σύγκλιση των προσπαθειών πολλών φορέων.

Έπειτα, η εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό, είτε είναι άγνωστη είτε κυριαρχείται από στερεότυπα. Όπως έλεγε ο κ. Βίσενμπαρτ, ο υπεύθυνος τύπου της Έκθεσης της Φραγκφούρτης, η Ελλάδα έχει κάτι κοινό με την Ιαπωνία: είναι μια χώρα για την οποία νομίζουμε ότι ξέρουμε πολλά, ενώ στην πραγματικότητα παραμένει άγνωστη. Από την άλλη πλευρά, ο Αλέξης Ζορμπάς, ο ήρωας του Καζαντζάκη που έχει δώσει το όνομά του σε ποικίλες τουριστικές επιχειρήσεις αμφίβολης ποιότητας, για την πλειονότητα των ξένων είναι το σύμβολο του Έλληνα. Αλλά ο Ζορμπάς δεν είναι η αντιπροσωπευτική φιγούρα του σύγχρονου Έλληνα. Ούτε η σημερινή λογοτεχνία μας κυριαρχείται από αυτόν τον τύπο μυθιστορηματικού ήρωα.

Τέλος, και αυτό είναι το πιο σημαντικό, πρέπει να παρουσιάσουμε μια πειστική και στο μέτρο του δυνατού αντιπροσωπευτική εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας.


Η κεντρική ιδέα
Η κεντρική ιδέα που δίνει στο σύνολο των εκδηλώσεων τον γενικό τόνο και την εσωτερική συνοχή τους είναι απλή: η Ελλάδα είναι μια χώρα με μακρόχρονη παράδοση που ζει στο παρόν και δημιουργεί το μέλλον της, είναι η πιο παλιά και συγχρόνως η πιο νέα ευρωπαϊκή χώρα. "Οι νέοι δρόμοι για την Ιθάκη", συνεπώς, δεν είναι μόνον οι δρόμοι του Ομήρου και του Καβάφη, οι δρόμοι του Οδυσσέα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία ή το ταξίδι της επιστροφής στην πατρίδα, είναι συγχρόνως οι ψηφιακοί δρόμοι της περιπλάνησης στην οικουμένη των νέων τεχνολογιών και του Διαδικτύου, είναι η χαρά της περιπέτειας, του ταξιδιού και της ανακάλυψης, η σοφία που κερδίζεται μέσα από τον διάλογο με τους άλλους πολιτισμούς, η αυτογνωσία του παρόντος.

Αυτή η ιδέα αποτυπώνεται με μεγάλη σαφήνεια στην αρχιτεκτονική του Ελληνικού Περιπτέρου, του Forum, και στην οργάνωση των εκθέσεων που φιλοξενεί. Η βασική επιλογή που δίνει τον τόνο, τον ρυθμό και το ύφος του Forum είναι η χρήση των πολυμέσων και της σύγχρονης τεχνολογίας. Η κεντρική διαδρομή που οδηγεί από τις εισόδους στις ενότητες των εκθέσεων και το Αμφιθέατρο "Κ. Π. Καβάφης", ονομάζεται "Elikon Valley" και συνδέει με πραγματικά ή ψηφιακά νήματα τον ελληνικό κόσμο του σήμερα με το ιστορικό παρελθόν, τον πολιτισμό και τον τρόπο ζωής με τα επιτεύγματα της επιστήμης, τη λογοτεχνία με την τεχνολογία, την Κοιλάδα του Ελικώνα με την Silicon valley.


Η προετοιμασία
Η προετοιμασία άρχισε πριν την Έκθεση και έχει ήδη ολοκληρωθεί. Οι εκδηλώσεις και οι παρουσιάσεις συγγραφέων, οι οποίες καλύπτουν όλο το 2001, άρχισαν τον προηγούμενο Μάρτιο στην Έκθεση Βιβλίου της Λειψίας, της δεύτερης μεγάλης διεθνούς έκθεσης που οργανώνεται στη Γερμανία, συνεχίστηκε με το "Ελληνικό Καλοκαίρι" στο Μόναχο και συμπληρώθηκε με ένα μεγάλο αριθμό παρουσιάσεων συγγραφέων και άλλες εκδηλώσεις σε πολλές πόλεις. Κατά γενική ομολογία αυτές οι εκδηλώσεις σημείωσαν μεγάλη επιτυχία. Η συγκομιδή είναι σημαντική και διαμόρφωσε ένα θετικό κλίμα που προδιαγράφει την επιτυχία των εκδηλώσεων που θα γίνουν στην Έκθεση. Το γερμανικό αναγνωστικό κοινό, ο τύπος, οι φορείς του βιβλίου ανακάλυψαν πολλούς Έλληνες συγγραφείς και τα βιβλία τους. Διαπίστωσαν ότι οι Έλληνες έχουν χιούμορ, πρωτοτυπία, ένα δικό τους ύφος, ότι έχουν κοινά στοιχεία και ουσιαστικές ιδιαιτερότητες. Βιβλία που κυκλοφόρησαν στη Γερμανία από τον προηγούμενο Μάιο και Ιούνιο έχουν πάρει πολύ εγκωμιαστικές κριτικές και έχουν ήδη κάνει δεύτερη έκδοση. Φαίνεται λοιπόν ότι αρχίζει να διαμορφώνεται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον, ένα ρεύμα υπέρ της ελληνικής λογοτεχνίας, που ελπίζουμε ότι κατά τη διάρκεια της Έκθεσης θα διευρυνθεί και θα ενισχυθεί.


Η ελληνική παρουσία στη Φραγκφούρτη
Θα αναφερθώ, εντελώς συνοπτικά, μόνον στο πρόγραμμα παρουσιάσεων των συγγραφέων και των έργων τους, αυτό που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της Έκθεσης, από τις 9 ως τις 14 Οκτωβρίου, σε τρεις κυρίως χώρους: στο Ελληνικό Περίπτερο, στο Forum, στο Σπίτι της Λογοτεχνίας της Φραγκφούρτης και στο Μέγαρο της Ραδιοφωνίας της Έσσης, και συμπληρώνεται με παρουσιάσεις και αναγνώσεις σε βιβλιοπωλεία και άλλους πολιτιστικούς χώρους. Περιλαμβάνει και μερικές εκπλήξεις για τις οποίες δεν θα ήθελα να μιλήσω σήμερα μια και η Οργανωτική Επιτροπή "Φραγκφούρτη 2001" θα παρουσιάσει το συνολικό πρόγραμμα σε λίγες μέρες.

Στις εκδηλώσεις θα συμμετάσχουν τελικώς 41 συγγραφείς οι οποίοι προτάθηκαν από την Επιτροπή, η οποία ορίσθηκε από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου γι' αυτό το σκοπό. Οι προτάσεις της Επιτροπής -η οποία επιτέλεσε το έργο της με άψογο τρόπο- διαμόρφωσαν ένα κλίμα συναίνεσης. Βεβαίως, πάντα η κρίση μιας επιτροπής μπορεί να ελεγχθεί. Έχω όμως τη γνώμη ότι κάποια επικριτικά σχόλια που διατυπώθηκαν, ήταν συνάρτηση του υποκειμενικού στοιχείου που οριακά συμπεριλαμβάνεται σε κάθε κρίση η οποία προκύπτει από την εφαρμογή διαφορετικών και κάποτε κατ' ανάγκην ασύμβατων μεταξύ τους κριτηρίων.

Στο χώρο της λογοτεχνίας δεν είναι εύστοχο να μιλούμε με όρους όπως "αντιπροσώπευση" ή να θεωρούμε αυτονόητη την έννοια "ελληνική λογοτεχνία". Υπάρχουν Έλληνες συγγραφείς και καλά βιβλία που διαμορφώνουν μια γενική εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας. Αυτή η εικόνα διαμορφώνεται σταδιακά και λειτουργεί σωρευτικά. Έχω την πεποίθηση ότι η Έκθεση της Φραγκφούρτης θα λειτουργήσει ως καταλύτης και ως προς τις δύο παραμέτρους.


Η σημασία της Έκθεσης και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα
Όπως συμβαίνει συχνά στη χώρα μας, οι απόψεις σχετικά με τη σημασία που έχει η Έκθεση διέγραψαν την πλήρη τροχιά ενός εκκρεμούς: ταλαντεύτηκαν ανάμεσα σε δύο ακραίες θέσεις, μια μαξιμαλιστική που θεωρούσε ότι αιφνιδίως και ακαριαίως τα ελληνικά βιβλία θα εκσφενδονιστούν στο κέντρο της ευρωπαϊκής αγοράς και μια μινιμαλιστική που περίπου εκμηδένιζε τη σημασία της Έκθεσης αποκαλώντας την χλευαστικά "εμποροπανήγυρη".

Όμως μια πιο ψύχραιμη αντιμετώπιση μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε ότι ένας από τους βασικούς στόχους της προσπάθειας έχει ήδη επιτευχθεί πριν ακόμα αρχίσει η Έκθεση. Περίπου 40 ελληνικά βιβλία, μυθιστορήματα, ποιητικές συλλογές, ανθολογίες ποίησης και διηγήματος, λογοτεχνία για παιδιά και εφήβους, δοκίμια, επανεκδόσεις και ανατυπώσεις κειμένων που είχαν μεταφραστεί τα προηγούμενα χρόνια, κυκλοφορούν αυτή τη χρονιά στη Γερμανία, τα περισσότερα από μεγάλους εκδοτικούς οίκους που έχουν προγραμματίσει με πολύ προσοχή και με επαγγελματικό τρόπο την καμπάνια για την προώθηση αυτών των βιβλίων. Ποτέ άλλοτε δεν είχαν μεταφραστεί και εκδοθεί τόσα πολλά ελληνικά βιβλία στη Γερμανία. Η Έκθεση, λοιπόν, και ο θεσμός της τιμώμενης χώρας έδωσαν μια ισχυρή ώθηση στη γερμανική αγορά και το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό. Αν λάβουμε υπόψη ότι συχνά οι ευρωπαϊκές αγορές λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία, θα συμφωνήσουμε ότι η μεγάλη ευκαιρία που προσφέρει η 53η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης δεν πήγε χαμένη. Αντίθετα, και αυτό θέλω να το επαναλάβω, ένας από τους βασικούς στόχους -να γίνει γνωστή η ελληνική λογοτεχνία στο γερμανικό κοινό- έχει ήδη επιτευχθεί.

Τα εμπορικά αποτελέσματα της Έκθεσης και της συνολικής προσπάθειας -αυτά που ενδιαφέρουν κυρίως τους Έλληνες εκδότες- θα προκύψουν και θα είναι μετρήσιμα, όταν οι Γερμανοί εκδότες σταθμίσουν την υποδοχή που επεφύλαξε το αναγνωστικό κοινό στα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2001.


Η συνέχεια
Έχω κατ' επανάληψη τονίσει ότι η Έκθεση δεν είναι το τέλος της προσπάθειας, αλλά ένα κορυφαίο γεγονός που εγκαινιάζει μια μακρόπνοη πολιτική. Αμέσως μετά την Έκθεση αρχίζει ένα φιλόδοξο σχέδιο: έχουν ήδη προγραμματισθεί δεκάδες εκδηλώσεις στο Βερολίνο, τη Βιέννη, τη Βασιλεία, τη Λειψία, το Άαχεν, το Κίελο, τη Βρέμη και άλλες πόλεις που συνεχίζονται μέχρι τον Απρίλιο του 2002. Παράλληλα, έχει παραχθεί ένας τεράστιος όγκος επικοινωνιακού υλικού: 103 φυλλάδια για συγγραφείς, αφίσες, αφιερώματα γερμανικών περιοδικών, το αγγλόφωνο Ithaca, δημοσιεύματα στις γερμανικές εφημερίδες, συνεντεύξεις με Έλληνες συγγραφείς και εκδότες. Ο πρώτος στόχος είναι να προωθήσουμε τα βιβλία που κυκλοφορούν στα γερμανικά και να συμβάλουμε ώστε η υποδοχή τους από το κοινό να σημειώσει τη μεγαλύτερη δυνατή επιτυχία. Συγχρόνως, θέλουμε να προβάλουμε το έργο συγγραφέων που δεν έχουν μεταφραστεί προετοιμάζοντας με αυτό τον τρόπο και διευρύνοντας την παρουσία των ελληνικών βιβλίων στη γερμανική αγορά. Πολλά θα κριθούν από την εμπορική επιτυχία των τίτλων που κυκλοφορούν. Αλλά και σε αυτό το πεδίο τα πρώτα μηνύματα είναι πολύ ενθαρρυντικά.

Μια ουσιαστική παράμετρος της πολιτικής μας είναι η δημιουργία των δικτύων, των προϋποθέσεων και των μέσων που θα δώσουν στο ελληνικό βιβλίο τη δυνατότητα να διεισδύσει και σε άλλες αγορές, την αγγλόφωνη, την ισπανική, τη γαλλική, την ιταλική, και να διεκδικήσει μια αξιόλογη θέση στη διεθνή αγορά του βιβλίου. Και από αυτή την άποψη η 53η Διεθνής Έκθεση της Φραγκφούρτης είναι μια σημαντική ευκαιρία, ένα κορυφαίο γεγονός που μας δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξουμε μια μεσοπρόθεσμη στρατηγική προώθησης του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό. Και τούτο για έναν λόγο απλό αλλά ουσιαστικό: το μέλλον του ελληνικού βιβλίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την παρουσία του στη διεθνή αγορά και το διάλογο με τα σύγχρονα ρεύματα ιδεών.

Χ. Γ. Λάζος
Διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου